ص: 2

مادر فضیلت ها: زندگینامه ام البنین علیهاالسلام

علی آقاجانی قناد

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

ص: 3

فصل ششم: به سوی ابدیت45

زمان و مکان وفات ام البنین علیهاالسلام45

فضیلت بقیع45

زیارت نامه ام البنین علیهاالسلام47

فرزندان و نوادگان ام البنین علیهاالسلام47

الف) فرزندان ام البنین علیهاالسلام47

پژوهش درباره یک مسأله50

ب) نوادگان ام البنین51

فصل هفتم: کرامت های ام البنین علیهاالسلام53

بخش دوّم60

برگزیده ادب فارسی60

اشعار62

داغِ دل ام البنین علیهاالسلام62

داغ جاودانه63

پیک عزا63

ام بی بنین64

زبانِ حال مادر64

داغدیده65

داغ آتشین66

مظهر مهر و وفا66

متون ادبی68

دست های آسمانی68

یاد عباس68

عطر بقیع69

بخش سوّم71

همراه با برنامه سازان71

توصیه های کلی73

پیشنهادهای برنامه ای74

پرسش های مسابقه ای75

پرسش های کارشناسی75

پرسش های مردمی77

کتاب نامه79

ص: 5

بر این اساس، پژوهش گر ارجمند، جناب آقای علی آقاجانی قناد کوشیده است فضایل و مَنش این مادر فداکار را به تصویر کشند و آن را فرا راه مان قرار دهد، با سپاس از ایشان امید است این مجموعه مورد استفاده برنامه سازان ارجمند قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 7

بی اخلاقی و ولنگاری، الگوهای کاذب را ترویج می کنند و بر طبل پر هیاهوی فمینیسم(1) افراطی می کوبند و از این راه،احساسات پاک دختران نوجوان و جوان را آلوده می سازند. از این رو، شناساندن الگوهای موفق و اسوه های فکری و عملی زنان کوشا در تاریخ اسلام، اهمیت والایی دارد و باید به شناسایی اسوه های دانایی و ایمان و فضیلت همت گماشت.

فاطمه ام البنین علیهاالسلام نمونه ای از زنان انسان پرور و برجسته به شمار می آید؛ او زنی شایسته، همسری آگاه و مادری آموزگار و نمونه بود، به گونه ای که نام عباس علیه السلام را بدون نام مادرش - ام البنین علیهاالسلام - نمی توان در ذهن تصویر کرد. نام ام البنین علیهاالسلام ، یادآور عظمت عباس و درخشندگی سیمای ابالفضل است. نام او خلاصه گذشت، ادب، داکاری، غیرت، محبت و ولایت پذیری و در یک کلام «عشق» است.

در سالی که به نام امام حسین علیه السلام متبرک شده و از سوی رهبر فرزانه انقلاب، سال عزت و افتخار حسینی نام گرفته است، به نگارش زندگانی بانوی بزرگ اسلام - حضرت فاطمه ام البنین علیهاالسلام - همت گماشتیم. باشد که بلندای عظمت آن مادرِ فضیلت ها، همه را دربرگیرد و ما را در شمار خادمان و عاشقان خود و فرزند باوفایش، قمر بنی هاشم علیه السلام برگزیند.

ص: 9

ص: 11

چهره پر فروغ دیگر، فاطمه بنت حِزام(1) ام البنین علیهاالسلام - همسر علی و مادر عباس - است که مقامش با مقام عصمت فاطمه زهرا علیهاالسلام هم تراز نبوده و در رتبه فاطمه بنت اسد نیز نیست. اخلاص و ارادت و ادب او نسبت به خاندان عترت و هم چنین مقام اخلاقی ایشان چنان آشکار بود که وی پس از این دو بانوی بزرگ، در جایگاه والایی قرار می گیرد. در این میان، نسبت این ستارگان فضیلت با علی علیه السلام قابل توجه است که یکی، مادر و دیگری همسر و هم کفو و آن دیگری، همسر برگزیده او است. هم چنین نسب این فواطم با عباس علیه السلام زیباست که ایشان دست پروردِ ام البنینی است که به خادمی زهرا علیهاالسلام افتخار می کند و جده اش نیز فاطمه بنت اسد است. شباهت میان این سه بزرگ بانوی تاریخ اسلام، پروراندن فرزندانی اسوه است که هر یک در محضر دیگری، بزرگی آموخته است؛ حسن و حسین در محضر امام علی علیه السلام و عباس در محضر امامان حسن و حسین علیهماالسلام .

غریزی و تربیتی افراد را باید در پیشینه خانواده ها جست. هر چه خانواده ای، شاخص های اخلاقی و رفتاری والاتری داشته باشد، نشان دهنده اصالت آن خانواده است.

اصالت خانوادگی در گذشته نیز حساس و مهم بوده است و هر خانواده و قبیله و طایفه ای که ویژگی های اخلاقی و جسمانی برجسته تری داشت، به خود می بالید. این موضوع در میان عرب ها، بسیار مهم بود و به صورت افراطی در مورد آن حساسیت نشان می دادند. البته با آمدن اسلام، این احساسات تا اندازه ای به شکل درست هدایت شد.

حضرت ام البنین علیهاالسلام (1) از خاندان و طایفه ای است که به شهامت، رشادت و شجاعت و ویژگی های نیکوی اخلاقی مشهور بودند. و همین موضوع در ازدواج علی علیه السلام با ام البنین علیهاالسلام تأثیر گذار بود.

نسب پدری ام البنین علیهاالسلام چنین است: ام البنین علیهاالسلام ، دختر حِزام بن خالد بن ربیعة بن وحید... بکر بن هوازن.(2) نسب مادری وی نیز به قرار زیر است: ام البنین علیهاالسلام دختر ثمامة از خاندان سهل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کِلاب.(3)

بدین ترتیب، ام البنین علیهاالسلام از شعبه بزرگ مُضَر و از بطن عامر و از

ص: 14

خاندان کلاب است. در صدر اسلام، تیره های گوناگون این شعبه، طایفه بزرگ هوازن را تشکیل می دادند. آنان در جنوب مکه می زیستند و میان آن ها و اهل مکّه از دیر باز دشمنی بوده است. حتی در عصر جاهلیّت، جنگ های بسیاری میان آنان روی داد. پس از ظهور اسلام نیز یکی از سخت ترین جنگ های مسلمانان با همین طایفه هوازن بود. جنگ با آنان یکی از سهمناک ترین نبردها پس از فتح مکّه بود که با پیروزی لشکر اسلام پایان یافت به این ترتیب، می بینیم که قبیله ام البنین از قبیله های معروف عرب به شمار می رفت و در شجاعت و چالاکی زبانزد بودند.

افرادی از این قبیله مانند: ابوبراء عامر بن مالک به سبب شجاعت و قدرتش به «ملاعب الاسنّة»(1) یا به عبارت بهتر کسی که سرنیزه ها را به بازی می گیرد، مشهور بود.(2) عامر بن طفیل از دیگر اجداد اوست که در عصر خود از نام آورترین شجاعان و دلاوران عرب بود، به گونه ای که قیصر روم هر که را با وی نسبتی داشت، گرامی می داشت.(3) عروة الرحال(4) یکی دیگر از اجداد مادری ام البنین علیهاالسلام است. او نزد نعمان بن منذر - پادشاه معروف عرب - جایگاه والایی داشته است. فارس قرزل نیز در شمار این پهلوانان بود.

ص: 15

البنین علیهاالسلام نیز به عنوان کنیه فاطمه بنت حزام انتخاب شد، ولی چرا این کنیه را برای ایشان برگزیدند؟

در میان عرب آن زمان، چه در عصر جاهلیت و چه در زمان اسلام، رسم بود که هرگاه زنی سه پسر یا بیش تر به دنیا می آورد، او را به این کنیه می خواندند و چون ام البنین علیهاالسلام چهار فرزند پسر داشت، او را ام البنین علیهاالسلام نامیدند. البته عرب ها رسم دیگری نیز داشتند که در آغاز تولد نوزاد، وی را به کنیه ای نیکو می نامیدند. در واقع، تفأّل به خیر می زدند. چنان چه به زنان دیگری، کنیه ام الخیر یا ام الکرام داده اند. پس چون داشتن فرزندان و پسران بیش تر، مایه افتخار بوده است، به نظر می آید حضرت ام البنین علیهاالسلام از کودکی به این کنیه نامیده شده باشد. امروزه هرگاه نام ام البنین علیهاالسلام برده می شود، جز فاطمه ام البنین علیهاالسلام - مادر ابوالفضل علیه السلام - نام دیگری در ذهن ها مجسم نمی شود؛ یعنی کنیه ایشان جای گزین نام شان گشته است.(1)

به هر حال، در آغاز ولادت فاطمه، کنیه ام البنین را برای او برگزیدند؛ تفأل نیکویی که به واقعیت پیوست و او پسران چهار گانه ای به دنیا آورد که یاور دین و ولایت گشتند.

از زنان که چنین کنیه ای داشته اند، ثبت شده است. در این جا، چند تن از آن ها را می آوریم:

1. ام البنین، همسر عقیل بن ابی طالب؛

2. ام البنین، دختر عبدالعزیز بن مروان، همسر ولید بن عبدالملک؛

3. ام البنین، ام سعد بنت رافع که چهار پسرش به نام های اسعد، اوس، الیاس، و عمر در رکاب رسول خدا به شهادت رسیدند؛

4. ام البنین، مادر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام .

ص: 18

ام البنین علیهاالسلام همواره فرزندان فاطمه علیهاالسلام را از جان خویش گرامی تر و عزیزتر می دانست و به آنان خالصانه احترام می گذاشت. از این رو، به یقین، نزد اهل بیت، مقامی بلند و ستودنی دارد.

3. شیخ جعفر ربعی معروف به نقوی؛ فقیه و ادیب برجسته عرب زبان در عصر حاضر است. او در کتابش به نام زینب کبری می نویسد:

ام البنین علیهاالسلام از بانوان با فضیلت، خوش بیان، سخنور، پرهیزگار و اهل عبادت بود و حق اهل بیت علیهم السلام را به خوبی می شناخت.(1)

4. عالم فرهیخته، زین الدین عاملی معروف به شهید ثانی (وفات: 965 ه . ق) نیز می نویسد:

ام البنین علیهاالسلام از بانوان با معرفت و پر فضیلت بود. نسبت به خاندان نبوت، محبت و دل بستگی خالص و بی اندازه داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. خاندان نبوت نیز برای او جایگاه والایی قایل بودند و به او احترام ویژه می گذاشتند. در روزهای عید، به احترام او به محضرش می رفتند و به ایشان ادای احترام می کردند.(2)

5. سیدمحسن امین در کتاب اعیان الشیعه می نگارد:

ام البنین علیهاالسلام شاعری خوش بیان و از خانواده ای اصیل و شجاع بود.(3)

6. علامه سید عبدالرزاق موسوی مقرّم (وفات: 1391 ه . ق) می نویسد:

ام البنین علیهاالسلام از بانوان با فضیلت بود. وی حق اهل بیت علیهم السلام را خوب می شناخت و در محبت و دوستی با آنان خالص بود و ایشان نیز در میان آن بزرگواران، جایگاه بلند و مقام ارجمندی داشت.(4)

ص: 21

7. علی محمد دخیّل؛ نویسنده عرب زبان معاصر می نویسد:

بزرگواری این زن (ام البنین) هنگامی روشن می شود که بدانیم وقتی خبر شهادت فرزندانش را به او می دهند به آن توجه نمی کند، بلکه از سلامتی حضرت امام حسین علیه السلام می پرسد؛ گویی حسین علیه السلام فرزند او است نه آنان.(1)

8. علاّمه حاج شیخ باقر شریف قرشی؛ نویسنده کتاب عباس بن علی، رائد الکرامة در فضیلت حضرت ام البنین علیهاالسلام می نویسد:

در تاریخ دیده نشده است که زنی نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش پیش تر بدارد جز این بانوی پاک؛ یعنی ام البنین علیهاالسلام .(2)

ص: 22

ام البنین علیهاالسلام هم چنان که در زندگانی علی علیه السلام و فرزندانش، کمال وفا را در حق آنان نگاه داشت، پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز بر این وفاداری باقی ماند. بدین جهت، پس از شهادت جان سوز علی علیه السلام با هیچ مرد دیگری ازدواج نکرد.(1) همین حس ایمان و وفاداری در وجود اباالفضل تجسم یافت؛ هنگامی که آب گوارا در کف داشت، به یاد لب تشنه برادر، آب را فرو ریخت.

همیشه یا سیدی یا اباعبداللّه (1) خطاب می کرد و همواره ادب را در گفتار و رفتار خود نسبت به فرزندان زهرا علیهاالسلام نگاه می داشت.

فرزندانم فدای حسین علیه السلام باد».(1) این چیزی نیست جز ولایت پذیری و محبت و ایمان؛ یعنی ذوب شدن در ولایت.

پیروزی موقت خود سرمست بودند و حتی مدینه را نیز در واقعه حرّه به خاک و خون کشیدند، این چنین خودنمایی و شجاعت، تنها از شیرزنی هم چون ام البنین علیهاالسلام برمی آید که از آبشخور شجاعت سیراب گشته باشد. از دامن چنین مادری، عباس علیه السلام برخاست و با رشادت هایش در کربلا، دل اهل بیت حسین علیه السلام را تسکین داد.

سیدمحسن امین نیز در اعیان شیعه چنین می نویسد.(1) او از این سخنوری و شاعری سود می برد و مردم را به دور خود در بقیع گرد می آورد و با هم نوحه سرایی می کردند.

البنین) آموخته است.(1) از این رو، صفت عالمه را برای او، سخن آن حضرت دانسته است.

ص: 29

پروری زبانزد باشند تا از او فرزندی رشید، دلیر و باشهامت پدید آید. عقیل که انساب عرب را خوب می شناخت، علی علیه السلام را به خاندان کِلاب راهنمایی کرد و گفت: با ام البنین علیهاالسلام از طایفه کلاب ازدواج کن؛ زیرا در میان عرب، شجاع تر از پدران وی وجود ندارد.(1)

بی تردید، تأکید امیرمؤمنان علیه السلام در انتخاب همسری شجاع و قهرمان پرور دو مطلب اساسی را نشان می دهد:

نکته اوّل نقش و اهمیتی است که همسر در شکوفایی فرزندان و نظام خانواده بر عهده دارد. ویژگی های اخلاقی و ایمان پدر و مادر اگر چه تنها عنصر تشکیل دهنده ویژگی های فرزند نیست، ولی بخش مهمّی از تربیت فرزند بدان وابسته است. بر همین اساس، در اسلام ازدواج با افرادی که دارای بیماری های روحی، روانی و جسمی هستند، نهی شده است. در مقابل، ازدواج با دارندگان کمال و آراستگی پیشنهاد شده است.

نکته دوم این است که امام علیه السلام با آینده نگری، رویدادهای آینده را پیش بینی می کرده است. امام می دانست که در حماسه کربلا، حضور فرزندی رشید در کنار امام حسین علیه السلام و زینب کبری علیهاالسلام برای حمایت از دین خدا ضروری است تا حماسه عاشورا در صفحه تاریخ، ماندگارتر باشد.

او می بایست از پدری چون امیرمؤمنان علیه السلام و مادری شجاع و مهربان به دنیا آید؛ مادری که در ویژگی های فردی، نزدیک ترین شخص به زهرای اطهر علیهاالسلام باشد. هرچند امام علیه السلام همسران دیگری داشت، ولی

ص: 31

هیچ یک توانایی پذیرش این امانت سنگین را نداشتند.

آنان گرچه زنانی فاضل بودند، ولی نمی توانستند مادر عباس علیه السلام باشند. بدین گونه، منزلت و قدر فاطمه دختر حزام تجلی می یابد و تقدیر الهی، دست او را در دست بزرگ مرد تاریخ می گذارد و به مقامی می رسد که زنان دیگر به حال او غبطه می خورند.

علیهاالسلام ، کانون گرم خانه را گرم تر و پرفروغ تر کرد. عباس علیه السلام به دنیا آمد. ام البنین علیهاالسلام کام فرزند دلبندش را با عشق به اهل بیت علیهم السلام گرفت.

او فرزندش را دوست داشت، ولی نه به اندازه حسن و حسین علیهماالسلام . او آرزو داشت فرزندش در مکتب فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، شاگردی کند و از انوار قدسی آنان بهره گیرد. این اخلاص، به حقیقت پیوست و ام البنین علیهاالسلام و فرزندانش در پرتو محبت به اهل بیت علیهم السلام ، چراغ راه بشریت در همیشه تاریخ شدند.

آورده، ضعیف است.

4. شنیدن صدای زن (نوحه و زاری کردن زن به گونه ای که مردان صدای او را بشنوند) در اسلام نهی شده است. از این رو، گریستن مروان بن حکم بر شهیدان کربلا در اثر نوحه سرایی ام البنین علیهاالسلام پذیرفتنی نیست.

5. درباره برادران عباس آمده است که آنان پیش از عباس علیه السلام به شهادت رسیدند و ارث آن ها به عباس علیه السلام و از او به فرزندش رسید. اگر ام البنین علیهاالسلام در آن هنگام زنده بود، باید ارث برادران عباس به مادرشان برسد، نه به عباس.

پاسخ های داده شده به دیدگاه مقرّم نیز چنین است:

1. اگر به پا داشتن عزا در خانه ام البنین علیهاالسلام بر زنده بودن وی دلالت نکند، بر وفات وی نیز دلالت نمی کند. با این حال، برپایی مراسم عزا در خانه ام البنین علیهاالسلام می تواند تأییدی برای زنده بودن وی باشد.

2. دست نیافتن بر کتاب شرح الکامل نمی تواند دلیل بر نبود آن باشد. سید مهدی سویج می نویسد:

من آن [شرح الکامل] را در کتاب خانه آل باشعیان در بصره دیدم و مرور کردم.(1)

3. درباره ضعیف بودن روایت ابوالفرج از نظر رجال، باید گفت همین روایت را مقرم در کتاب العباس خود می آورد دو به آن اعتماد می کند.(2) پس چگونه است که در این جا به آن اعتماد نمی کند؟

ص: 35

4. این که گریستن مروان بن حکم به سبب مرثیه سرایی ام البنین علیهاالسلام دور از انتظار باشد، بسیار بعید می نماید؛ زیرا عمر بن سعد که خود مباشر اصلی شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش بود، بارها در مصیبت آن حضرت، اشک ریخت. حتی یزید بن معاویه نیز در این مصیبت گریست. البته می دانیم که این گریستن ها جنبه سیاسی داشته است و آنان برای آن که خود را بی گناه نشان دهند، چنین می کرده اند.

5. دیدگاه مقرم درباره دور از انتظار بودن گریه و نوحه زنان با صدای بلند، نظری نادرست است؛ زیرا در سنت پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام این گونه نوحه سرایی ها صورت می گرفته است.

برای نمونه، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم از ندبه و گریه بلند زنان بر کشتگان اُحُد نهی نفرمود، بلکه به این کار اجازه داد و چون کسی بر حمزه - عموی گرامی آن حضرت - نمی گریست، ناراحت شد. هم چنین امام باقر علیه السلام مبلغ مشخصی را وقف کرد تا نوحه گران به مدت 10 سال در موسم منی برای آن حضرت ندبه کنند.(1)

در نتیجه، هیچ نقل تاریخی معتبری مبنی بر درگذشت ام البنین علیهاالسلام پیش از عاشورا، در دست نیست هم چنان که روایت معتبری نیز درباره زنده بودن آن حضرت در منابع دست اول وجود ندارد. کسانی که به وفات ام البنین علیهاالسلام پیش از عاشورا اعتقاد دارند، بیش تر به روایت ابوالفرج اصفهانی درباره شهادت عباس و برادرش استناد کرده اند. در آن روایت، حضرت عباس علیه السلام وارث برادرانش شمرده شده است. از این

ص: 36

رو، منکران با استناد به آن و این که اگر ام البنین علیهاالسلام زنده می بود، ارث به او می رسید، وفات ایشان را پیش از عاشورا دانسته اند. گفتنی است این روایت هم از نظر متن و هم از نظر سند درست نیست. بنابراین، به آسانی می توان زنده بودن ام البنین علیهاالسلام را در واقعه کربلا پذیرفت.

می کرد. لحظه وداع دیدنی بود؛ فضا سراسر اشک و احساس و عاطفه بود. نخست فرزند کوچک تر به آغوش مادر رفت. ام البنین علیهاالسلام او را بویید و بوسید. سپس تک تک فرزندان با مادر خداحافظی کردند. آن گاه نوبت به عباس رسید؛ او بزرگ ترین و رشیدترین فرزندانش بود، ولی دل بریدن مادری مانند ام البنین علیهاالسلام از پسری هم چون عباس علیه السلام بسیار سخت و سنگین می نمود. سرانجام پس از بارها بوسه زدن بر گونه های عباسش، سر او را بر سینه خود گذاشت و دستان او را در دستانش گرفت. لحظه ای به سیمای نورانی و زیبای او چشم دوخت و دوباره او را در آغوش فشرد. آن گاه نخست، سفارش برادرانش را به او کرد. سپس به عباس، جعفر، عبداللّه و عثمان رو کرد و گفت:

پسرانم! عزیزانم! چشم و دل مولایم حسین علیه السلام و فرمان بردار او باشید.(1)

شما فداییان حسینید. هرگز از او دست برندارید و تا آخرین قطره خونتان از او حمایت کنید.

ام البنین علیهاالسلام این چنین، غمگینانه با فرزندانش و امام حسین علیه السلام و کاروانش خداحافظی کرد.

بشیر می گوید:

وقتی به نزدیکی مدینه رسیدیم، امام علی بن الحسین علیه السلام فرود آمد. بار شترش را پایین آورد. چادرش را نصب کرد و فرمود: ای بشیر! خدا پدرت را رحمت کند. او شاعر خوبی بود. آیا تو نیز از شعر بهره ای داری؟ گفتم: آری! امام علیه السلام فرمود: به مدینه برو و خبر شهادت پدر و عزیزانم را به اهل مدینه برسان.(1)

مدینه به ظاهر آرام بود، ولی روزها بود که در انتظار شنیدن خبری دهشتناک به سر می برد. بشیر با شنیدن دستور ولی خدا، بر اسب سوار شد و با سرعت خود را به مدینه رساند. وارد مسجد النبی صلی الله علیه و آله وسلم شد. صدا را به گریه بلند کرد و با حالتی غمناک، با دو بیت شعر به انتظار تلخ اهل مدینه پایان داد:

یا اَهْلَ یَثْربَ لا مُقَام لَکُمْ بِهَا

قُتِلَ الحسینُ فَأَدْمَعی مِدْرارُ

الجِسْمُ مِنْهُ بِکَربَلاءَ مُصَرَّجُ

و الرَّأسُ مِنْهُ عَلَی القَنَاةِ یُدارُ(2)

- ای اهل مدینه! دیگر در مدینه نمانید؛ زیرا حسین علیه السلام کشته شد. پس فراوان اشک بریزید. بدن حسین علیه السلام در کربلا، در خاک و خون غلتید؛ در حالی که سرش بر بالای نیزه به این شهر و آن شهر برده می شد.

با اعلام این خبر، مدینه یکپارچه در عزا و شیون نشست. زنان از خانه های خود بیرون آمدند، صورت هایشان را خراشیدند، فریاد ماتم سر دادند و بر مظلومیت حسین علیه السلام و یارانش گریستند.

در آن میانه شور و شیون، ام البنین علیهاالسلام ، مادر شکیبا و صبور عباس

ص: 39

علیه السلام ، خود را به بشیر رساند و فرمود:

«بشیر! از حسین برایم بگو». بشیر گفت: در سوگ چهار فرزند شُجاعَتْ به تو تسلیت می گویم.

نگاه ام البنین علیهاالسلام به بشیر خیره شد و دوباره تکرار کرد: «بشیر: گفتم از حسینم چه خبر آوردی؟ حسینم چه شد؟ فرزندانم فدای حسین علیه السلام باد».(1)

آری، برای ام البنین علیهاالسلام ، وجود امام و مقتدایش از همه کس مقدّم بود. آفرین بر این فضیلت و ایمان و مرحبا به این بزرگواری و وفا. او بار دیگر رو به بشیر کرد و گفت: اگر حسین زنده باشد، کشته شدن چهار فرزندم برایم آسان است.(2)

هم چنان که در ایام عید چنین می کرد.(1)

علامه مقرم نیز به دیدار زینب علیهاالسلام با وی اشاره می کند و آن را به دلیل بزرگواری و جایگاه بلندش نزد اهل بیت علیهم السلام می داند.(2)

یا مَنْ رَأَی العباس کَ

رَّ علی جماهیر النَّقَدْ

وَ وَرَاهُ مِنْ ابناءِ حَیْ

دَرِ کلٌّ لَیْثَ ذی لُبَدْ

اُنْبِئْتُ اَنَّ اْبنی اُصِیبَ

بِرَأْسِه مقطوعُ یَدْ

وَیْلی علی شِبْلی اَما

لَ بَرَأْسِهِ ضَرْبُ العَمد

لَوْ کَانَ سَیْفُهُ فِی یَدَیْهِ

لما دَنَا مِنْهُ اَحَدْ(1)

ای کسانی که حمله جانانه عباس را بر گله های گوسفند دیدید و نیز در پی او، فرزندان حیدر را که هر کدام شیری هستند که دست از یاری اش بر نمی دارند. آه! به من خبر داده اند که بر سر فرزندم عباس، عمود آهنین زدند، در حالی که دست در بدن نداشته است. وای بر من! که بر سر فرزندم عمود فرود آمد. اگر فرزندم عباس، دست در تن و شمشیر در کف داشت، چه کسی را یارای آن بود که به او نزدیک شود؟

بدین سان ام البنین علیهاالسلام برای حسین علیه السلام و فرزندانش عزاداری می کرد و حتی فرزند خردسال عباس را نیز به همراه می برد. او چنان سوگمندانه نوحه سر می داد که همگان را به گریه وا می داشت. درباره درست بودن اسناد این اشعار به ام البنین علیهاالسلام ، باید گفت: به یقین بنا بر آن چه گفته شد ام البنین علیهاالسلام در هنگامه عاشورا زنده بوده و به بقیع نیز آمده است. البته درباره این که اشعار یاده شده را او سروده باشد، سند محکمی در دست نیست.

گفتنی است ابیات دیگری را نیز به ام البنین علیهاالسلام نسبت داده اند، مانند

ص: 42

این موارد

لاَ تدَعُوَنِّی وَیکَ ام البنین

تُذکِّرینی بلیوث العرین

کانت بنونَ لی اُدْعَی بِهِمْ

و الْیَوْمَ اَصْبَحْتُ وَ لاَ مِنْ بَنِین

اَرْبعَةٌ مِثْلَ نُسُورُ الرّبی

قَدْ وَاصَلُوا المَوْتَ بِقَطْعِ الْوَتِینِ

تَنَازَعُ الْحِرْصانَ اَشلاَئَهُمْ

فَکُلّهُمْ اَمْسُوا صَرِیعا طَعینِ

یا لَیْت شِعْری اَکَما اَخبَروا

بِاَنَّ عبَّاسا مَقْطُوعَ الیَدَیْنِ(1)

ای زنان مدینه! دیگر مرا ام البنین مخوانید و مادر شیران شکاری ندانید.

من فرزندانی داشتم که به سبب آن ها مرا ام البنین می گفتند، ولی اکنون دیگر برای من فرزندی نمانده و همه را از دست داده ام.

آری! من چهار باز شکاری داشتم که آن ها را هدف تیر قرار دادند و سر از تنشان جدا کردند.

دشمنان با نیزه های خود بدن های پاک آنان را از هم متلاشی کردند و در حالی روز را به پایان بردند که همه آنان با جسد چاک چاک بر روی خاک افتاده بودند.

ای کاش! می دانستم آیا این خبر درست است که دست های فرزندم عباس علیه السلام را از تن جدا کردند.(2)

ام البنین علیهاالسلام با این حرکت پر شور و شعور خود، هم زمان به چند کار اساسی دست زد:

1. بیان حماسه عاشورا و دلیری و شجاعت فرزندان خود؛

2. نمایاندن مظلومیت حق و حقیقت؛

ص: 43

3. بازگو کردن تاریخ کربلا و اعتراض به حکومت جابرانه و ظالمانه یزید و امویان.

ص: 44

صادق علیه السلام ، و احتمال وجود آرامگاه بانوی بزرگوار اسلام، حضرت زهرا علیهاالسلام به این قبرستان، منزلتی قدسی بخشیده است، به گونه ای که زیارت آن آرزوی بزرگ هر مسلمانی است. نخستین کسی از مهاجران که در این قبرستان به خاک سپرده شد، عثمان بن مظعون از یاران با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است. که مردی زاهد و عابد و صالح بود.

نویسنده تُراث الحرمین می گوید:

بیش از ده هزار تن از اصحاب و تابعین در این قبرستان آرمیده اند.(1)

افراد مشهور دیگری که در قبرستان بقیع مدفون شده اند، عبارتند از:

1. ابراهیم؛ پسر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که در کودکی در گذشت. گفته اند آرامگاه وی نزدیک بیت الاحزان حضرت زهرا علیهاالسلام قرار دارد.

2. عقیل بن ابی طالب علیه السلام . البته برخی آرامگاه وی را در شام دانسته اند.

3. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام - مادر حضرت علی علیه السلام - که در روحاءِ بقیع واقع است.

4. عباس بن عبدالمطلّب در قبرستان بنی هاشم.

5. صفیّه دختر عبدالمطلّب مادر زبیر عمه رسول اسلام صلی الله علیه و آله وسلم .

6. عبداللّه بن جعفر طیّار؛ همسر زینب کبری علیهاالسلام ، قهرمان کربلا.

7. سه قبری که نزدیک یکدیگرند و گفته می شود که آرامگاه زینب، رقیه و ام کلثوم، دختران رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم باشد.

8. حلیمه سعدیة؛ دایه گرامی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم .

9. اسماعیل بن جعفر الصادق علیه السلام .

ص: 46

10. عبداللّه بن مسعود. به وصیت خودش، وی را نزدیک عثمان بن مظعون به خاک سپردند.

11. سعد بن معاذ از بزرگان انصار و اصحاب رسول اسلام.

12. ابوسعید خدری از فقیهان روزگار خود.(1)

حضرت ام البنین علیهاالسلام را در این قبرستان پر عظمت تاریخی اسلام به خاک سپردند.

ام البنین علیهاالسلام مادر فرزندانی است که وفاداری، محبت و ادب را در سخت ترین لحظه های زندگی از یاد نبردند؛ مادر عباسی که به یاد لب های تشنه مولایش، آب از کف فرو ریخت؛ مادر مردانی که حسین دوستی و ولایت پذیری، با شیره جان و قطره های خونشان سرشته بود.

1. عباس بن علی بن ابی طالب: عبّاس بزرگ ترین فرزند ام البنین علیهاالسلام است و بنا بر نقل تاریخ نویسان در چهارم شعبان سال 26 ه . ق به دنیا آمده است.

علی علیه السلام در روز هفتم تولّد ایشان، وی را عباس نامید و گوسفندی برای او قربانی کرد. هم چنین دستور داد تا سرش را بتراشند و به مقدار وزن مویش، نقره صدقه دهند.(1)

عباس علیه السلام در پرتو آموزش های امیرالمؤمنین علیه السلام و ام البنین علیهاالسلام پرورش یافت. برخی معتقدند آن حضرت با وجود کوچکی سن، در برخی جنگ های زمان علی علیه السلام مانند نبرد صفین شرکت داشته است. عباس؛ بلند بالا، تنومند و هم چون ماه شب چهارده زیبا بود.(2)

شجاعتش وصف ناپذیر و بی مانند بود، به گونه ای که وجود مبارک وی در کربلا، مایه آرامش و قوّت قلب اهل بیت امام حسین علیه السلام و سبب وحشت لشکریان عمر سعد می شد.

امام حسین علیه السلام او را بسیار گرامی می شمرد. از این رو، در شب عاشورا وقتی او را به سوی لشکر عمر سعد می فرستاد، فرمود: «بنفسی انت؛ جانم فدایت باد».(3)

عباس علیه السلام نیز با تمام توانش، بااخلاص و فروتنی در خدمت برادرش، حسین علیه السلام جان نثاری کرد. شب عاشورا در میان یاران اباعبداللّه علیه السلام ، او نخستین کسی بود که زبان به سخن گشود و وفاداری

ص: 48

و فداکاری خویش را اعلام کرد.(1)

هم چنین در عصر عاشورا، پس از شهادت یاران و بنی هاشم و سه برادر دیگرش، از امام برای رفتن به میدان اجازه گرفت. حسین علیه السلام به وی امر فرمود که آب آورد. پس به سوی شریعه فرات روانه شد و خود را به آب رساند. همین که خواست از آب بنوشد، تشنگی برادر و اهل بیت او را به یاد آورد؛ آب را فرو ریخت و با مشک پر آب به سوی خیمه بازگشت. لشکریان عمر سعد راه را بر او بستند و به سوی وی حمله ور شدند. دست راست و سپس دست چپش را جدا ساختند.

عباس مشک آب را به دندان گرفت که ناگاه آن را با تیری دریدند. سپس با عمودی آهنین بر فرق مبارکش زدند که از اسب بر زمین افتاد. حسین علیه السلام بر بالینش حاضر شد. با صدای بلند گریست و فرمود: «اکنون پشتم شکست و چاره ام گسست».(2)

رجزخوانی عباس علیه السلام در میدان جنگ معروف است که می فرمود:

واللّه ان قطعتموا یمینی

انّی احامی ابدا عن دینی

به خدا سوگند، اگر دست راستم را قطع کنید، همواره از دینم هوا داری می کنم.

2. عبداللّه بن علی بن ابی طالب: وی دومین فرزند ام البنین علیهاالسلام است. به ظاهر، او و عباس علیه السلام نزدیک به ده سال باهم فاصله سنّی داشته اند.

چنان که در کربلا، اباالفضل علیه السلام 34 ساله و عبداللّه 25 ساله بوده

ص: 49

است.(1)

3. جعفر بن علی بن ابی طالب: او 19 یا 21 سال داشت و پس از عبداللّه به میدان رفت و به شهادت رسید.

4. عثمان بن علی بن ابی طالب: وی شجاعانه با این رجز پای به میدان نهاد:

من عثمانم که آقایم علی علیه السلام است و به ایشان افتخار و مباهات می کنم. برادرم نیز حسین علیه السلام است که بهترین نیکوکاران و سرورعترت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و علی علیه السلام است.(2)

سن وی را هنگام شهادت 21 سال دانسته اند.(3)

پژوهش درباره یک مسأله

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین می نویسد:

عباس آخرین کس از برادران پدر و مادری اش بود که به شهادت رسید؛ زیرا او فرزند داشت و آنان نداشتند. پس نخست برادران خود را به میدان فرستاد. آنان به میدان رفته و به شهادت رسیدند. آن گاه ارث آنان به عباس و سپس به فرزندش عبیداللّه رسید.

این نقل از نظر متن و سند، اشکال دارد. چگونه می شود عباس که آن گونه نسبت به برادر خود جان فشانی می کند، در آن لحظه های عرفانی و آسمانی این گونه بیاندیشد. عابس بن ابی شبیب شاکری، شوذب - غلام شاکر - را پیشاپیش خود به سوی دشمن می فرستد و می گوید: «اگر فردی از تو نزدیک تر داشتم، دوست داشتم او را روانه جنگ کنم و شهادت او را ببینم».(4) حال آیا رواست بگوییم، عباس علیه السلام برادرانش را جلوتر به میدان

ص: 50

فرستاد تا وارث آنان گردد و سهم ارث پسرش بیش تر شود.(1)

از نظر سند نیز رجال این حدیث اعتبار ندارد؛ زیرا راوی آن نوفلی است و رجالی شناسان او را ضعیف الحدیث دانسته اند.(2) اگر این حدیث از فرد ناشناسی هم باشد، باز قابل اعتماد نخواهد بود.

سه پسرش جعفر، عباس و محمّد است.(1)

3. فضل بن محمد بن فضل بن حسن بن عبیداللّه بن عباس علیه السلام : وی شاعر و سخنوری توانا بود. کنیه او ابوالعباس است. وی درباره مقام جدّش حضرت اباالفضل علیه السلام شعر نیز سروده است.

4. عباس بن حسن بن عبیداللّه بن عبّاس: او سیدی والا مقام و شاعری خوش بیان بود و در دستگاه هارون الرشید رفت و آمد داشت. «ابونصر بخاری هاشمی زاده ای را که خوش بیان تر از او باشد، ندیده است».

ص: 52

پاکستان برمی گردم. گفتم: حیف نیست انسان از پاکستان تا مشهد بیاید، ولی زیارت عتبات نرود؟

سخنم در او اثر کرد و بنا شد او هم با من به کربلا بیاید. از این رو، با هم از مشهد به تهران آمدیم و به سفارت عراق رفتیم، ولی آن جا اوضاع بسیار ناگوار بود و در دادن ویزا سخت گیری می کردند. به همراهم گفتم: می خواهی کربلا بروی؟ گفت: پس برای چه از مشهد به تهران آمده ام؟ گفتم: هزار صلوات نذر حضرت ام البنین علیهاالسلام می کنیم، ان شاءاللّه ویزا می دهند.

هر دو نذر کردیم که هزار صلوات هدیه ام البنین علیهاالسلام بکنیم. در همین حال همراهم گفت: من نامه ای برای سفیر پاکستان دارم. بیا باهم این نامه را به او برسانیم. به سفارت پاکستان رفتیم. در آن جا نامه را به سفیر دادیم. او بسیار به ما احترام کرد و پرسید: از تهران به کجا می روید؟ گفتیم: هر دو عازم عراق هستیم. البته اگر ویزا گیر بیاید. گفت: اتفاقا من هم می خواهم به عراق بروم. کمی صبر کنید تا مدارکم را آماده کنم.

پس از مدتی آمد و گفت: دو نامه به نام شما برای کنسول عراق نوشته ام. نامه را گرفتیم و ناامیدانه به سفارت برگشتیم.نامه را به دربان سفارت دادیم. دربان رفت و پس از مدتی با دو فرم برگشت و پرسید: عکس را آورده اید؟ گفتم: بله! سپس فرم های مخصوص را پر کردیم و همراه عکس و گذر نامه به آن شخص دادیم.

بنا به گفته آن شخص، ساعت یک بعد از ظهر به جلو سفارت رفتیم. نخست اسمی که صدا کردند، اسم ما دو نفر بود. با دلواپسی گذرنامه را

ص: 54

باز کردم. دیدم ویزای سه ماهه زده اند. از خوشحالی اشک از چشمانم سرازیر شد. سپس به زیارت عبدالعظیم حسنی علیه السلام رفتیم و صلوات ها را به روح حضرت ام البنین علیهاالسلام هدیه کردیم.

4. از آیت اللّه العظمی حاج ملاعلی معصومی همدانی رحمه الله (معروف به آخوند) نقل شده است:

در یکی از روستاهای همدان، خانمی بود که با وجود آن که سال ها از ازدواجش می گذشت، بچه دار نمی شد. روزی خانم دیگری به او می گوید: نذر کن نام فرزندت را ابوالفضل بگذاری. پس از مدتی خداوند فرزندی به او می دهد و او نامش را ابوالفضل می گذارد. آن فرزند در 14 - 15 سالگی دچار بیماری سختی می شود، به گونه ای که از زنده ماندنش ناامید می شوند. باز همان خانم، به مادر فرزند توسل به حضرت عباس علیه السلام را سفارش می کند. او نیز چنین می کند. صبح فردا همان خانم به در منزل آن ها می آید و می گوید: خدا فرزندتان را شفا داده است. ناراحت نباشید. می گوید: تو از کجا می دانی؟ پاسخ می دهد: در خواب دیدم گروهی از زنان به سوی خانه شما می آیند که حضرت ام البنین علیهاالسلام نیز در میانشان بود و فرمود: برای شفای این پسر می روم.(1)

5. حجت الاسلام حاج سیّدجواد موسوی زنجانی می گوید:

یکی از فرزندانم، ناگهان به شدّت سرگیجه گرفت و مدام حالت تهوع داشت. او را نزد پزشک بردم. پزشک داروهایی تجویز کرد، ولی هیچ گونه اثر مثبتی نداشت تا این که رفته رفته وضع بیمار وخیم تر

ص: 55

می شد. پس از نیمه شب با دکتر تماس گرفتم و وضعیت را گفتم. وی گفت فورا او را به بیمارستان منتقل کنید. پس از معاینه، دکتر متخصص گفت: بیماری فرزندتان مننژیت حادّ است و تمام مغزش را چرک گرفته و زمان معالجه نیز گذشته است.

با تلاش بسیار، شورای پزشکی تشکیل شد و پزشکانی از خارج از بیمارستان نیز برای معالجه بیمار حاضر شدند. حتی وزیر بهداری وقت، در زمینه معالجه بیمار توصیه هایی کرد، ولی معالجه هیچ گونه تأثیری نداشت. فرزندم یک هفته در حال کُما و بیهوشی بود تا این که شب تاسوعا فرا رسید.

وقتی از یک سو، ناتوانی پزشکان در درمان بیمار و از سوی دیگر، نگرانی و شیون مادر و خواهران و بستگان را دیدم، دو رکعت نماز خواندم. سپس صد مرتبه صلوات فرستادم و ثوابش را به حضرت ام البنین علیهاالسلام - مادر قمر بنی هاشم - هدیه نمودم و خطاب به آن بانوی بزرگوار عرض کردم: هر فرزند صالحی مطیع دستورهای مادر خود است. از تو می خواهم از فرزندت - باب الحوائج؛ حضرت اباالفضل العباس علیه السلام - بخواهی که شفای فرزندم را از خدا بگیرد.

نزدیک سپیده صبح بود که از بیمارستان تماس گرفتند و گفتند: بیمار از حالت کُما بیرون آمده و شفا یافته است، چنان که گویا مریض نبوده است. با عجله به بیمارستان رفتم و فرزندم را در حالت عادی دیدم. این در حالی بود که پزشکان گفته بودند: اگر به احتمال بسیار ضعیف، خوب هم بشود، حتما بینایی و شنوایی اش را از دست خواهد داد یا فلج خواهد شد. همان شب، یکی از بانوان مؤمن محل، حضرت عباس علیه السلام را در

ص: 56

خواب دیده بود که حضرت فرموده بود: موسوی شفای فرزندش را از مادرم خواسته بود و من شفای او را از خداوند گرفتم.(1)

6. نویسنده کتاب ام البنین؛ نماد از خود گذشتگی می نویسد:

خانواده ای ترک زبان و حنفی مذهب به محله ما آمده بودند که از عزاداری های حسینی بدشان می آمد. در میان آنان خانمی بود به نام وزیره که ده سال از ازدواجش می گذشت، ولی هنوز بچه دار نشده بود. اهل محل به او گفتند: چرا به حضرت ام البنین علیهاالسلام متوسل نمی شوی؟ گفت: این کار سودی ندارد. به او گفتند: هر کس از غذای سفره ام البنین علیهاالسلام بخورد و او را در پیشگاه خدا واسطه قرار دهد، خداوند دعایش را می پذیرد. تو نیز چنین کن، شاید خداوند دختری به تو عطا کند و به مبارکی ام البنین علیهاالسلام ، نام او را فاطمه بگذاری. او گفت: می پذیرم به شرط آن که این مطلب میان من و شما باشد و شوهر و خانواده ام از آن آگاه نشوند.

فردا وزیره با نگرانی و هراس، در حالی که صورت خود را با مقنعه ای پوشانده بود، به مجلس روضه ای در منزل حاجیّه امّ عبدالامیر آمد. نخستین مرحله از ذکر مصیبت ام البنین علیهاالسلام پایان یافته بود و ناله و گریه زن ها بلند بود. با دیدن حالت گریه زنان، دل وزیره نیز شکست و غم هایش افزونی یافت. روضه خوان پس از شرحی درباره فضایل ام البنین علیهاالسلام ، برای بهبودی بیماران دعا کرد. آن گاه سفره ام البنین علیهاالسلام پهن شد. وزیره، کمی از خوراکی ها را برداشت و در حالی که اشک هایش جاری بود، از

ص: 57

منزل خارج شد. او و شوهرش آن غذای متبرک را خوردند.

یک ماه پس از این رویداد، رنگ چهره وزیره به زردی می گرایید، به گونه ای که کارهایش را به سختی انجام می داد. شوهرش او را نزد پزشک برد. پزشک می گوید: ناراحتی های او نشانه بارداری است. دوران بارداری گذشت و او دختری به دنیا آورد؛ دختری که مانند شمعی به خانه تاریک آنان روشنی بخشید. وزیره می خواست برای تبرک به نام ام البنین علیهاالسلام نام نوزاد را فاطمه بگذارد، ولی خویشاوندان شوهرش مخالفت کردند و نام نوزاد را بشری گذاشتند و وزیره به خاطر سوگندی که یاد کرده بود، کفّاره پرداخت.(1)

ص: 58

ص: 59

ص: 61

ص: 67

عباسش نتوانسته مشک آب را به خیمه ها و لب های خشکیده آل حسین علیه السلام برساند؛ چون نخستین پرسش او از بشیر این بود که حسین علیه السلام چه شد؟

ص: 70

ص: 72

3 - بعد از درگذشت همسر اول آمدن همسر دوم در خانه معمولاً با درگیری ها، بگو مگوها و تبعیض هایی میان همسر دوم و فرزندان همسر اول همراه است. این در حالی است که آمدن ام البنین علیهاالسلام در خانه امام علی علیه السلام نه تنها اختلافی ایجاد نکرد، بلکه بر مهربانی در خانه و همدلی افراد خانواده افزود. فداکاری و مهربانی ام البنین علیهاالسلام ، فرزندانی در خور و شایسته امیرمؤمنان علی علیه السلام تربیت کرد. بنابراین، باید این خانواده را به عنوان الگوی خانواده در جامعه اسلامی معرفی کرد.

5 - درباره ویژگی های برجسته ام البنین علیهاالسلام توضیح دهید؟

6 - ادب، فروتنی و ولایت پذیری ام البنین علیهاالسلام نسبت به اهل بیت چگونه بود؟

7 - درباره مقام شاعری و سخنوری ام البنین علیهاالسلام توضیح دهید؟

8 - ازدواج علی علیه السلام با ام البنین علیهاالسلام چگونه صورت گرفت؟

9 - رفتار ام البنین علیهاالسلام با فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام چگونه بود؟

10 - آیا ام البنین علیهاالسلام هنگام حادثه عاشورا زنده بوده است؟

11 - حضرت ام البنین علیهاالسلام پس از واقعه عاشورا چگونه زیست و عملکرد وی چه نتایجی در پی داشت؟

12 - فرزندان ام البنین علیهاالسلام چه کسانی هستند؟

13 - درباره زمان و مکان درگذشت ام البنین علیهاالسلام توضیح دهید.

14 - زنان جامعه ما از زندگی ام البنین علیهاالسلام چه درس هایی می توانند بگیرند؟

7 - چه عبرت هایی در زندگانی مشترک حضرت ام البنین علیهاالسلام با امام علیه السلام وجود دارد؟

ص: 77

17 - تستری (شوشتری)؛ محمدتقی؛ قاموس الرجال، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، 1415 ه . ق.

18 - دخیّل، علی محمد؛ العباس، بیروت، مؤسسه اهل بیت علیهم السلام 1401 ه . ق.

19 - ربانی خلخالی، علی؛ ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین علیهاالسلام ، قم، مکتب الحسین علیه السلام ، چاپ اوّل، 1378.

20 - سماوی، محمد بن طاهر؛ ابصار العین فی انصار الحسین علیه السلام ، نجف اشرف،چاپ خانه حیدریة، 1341 ه . ق.

21 - ---------------------------؛ تحقیق شیخ محمدجعفر طبسی، قم، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، چاپ اول، 1377 ه . ش.

22 - سویج، خطیب مهدی؛ ام البنین سیدة نساء العرب، قم، امیر، 1377 ه . ق.

23 - شبّر، جواد؛ ادب الطف او شعراء الحسین علیه السلام ، بیروت، دارالمرتضی، 1409ه . ق.

24 - شیخ صدوق؛ علل الشرایع، انتشارات حیدری، نجف، افست کتاب خانه داوری،1385 ه . ق.

25 - شیخ طوسی؛ رجال شیخ طوسی، کتاب خانه حیدریة، نجف، رضی، چ اول،1380 ه . ق.

26 - ------------------------------------؛ قم، انتشارات جامعه مدرسین، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، چ اول، 1415 ه . ق.

27 - شیخ مفید؛ الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، برگردان: محمدباقر ساعدخراسانی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1376 ه . ق.

28 - صفایی حائری، عباس؛ تاریخ سیدالشهداء، قم، مسجد جمکران، 1379 ه . ش.

29 - طبری، ابی جعفر محمد بن جریر؛ تاریخ طبری، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، ج 5، بیروت - لبنان، داراحیاء التراث العربی.

30 - عبدالامیر انصاری، محمدرضا؛ ام البنین نماد از خودگذشتگی، برگردان،موسی دانش، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چ اوّل، 1375 ه . ش.

31 - قمی، شیخ عباس؛ الکنی و الالقاب، نجف، حیدری، 1376 ه . ق، چ افست،تهران، صدرا، چاپ پنجم، 1368 ه . ش.

32 - ---------------؛ سفینة البحار.

33 - ---------------؛ منتهی الآمال، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی، قم،دلیل، 1376 ه . ش.

ص: 79

34 - ---------------؛ نفس المهموم، انتشارات مکبة الحیدریّة، 1421 ه . ق.

35 - کحّاله، عمر رضا؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، مؤسسه رسالت،چ پنجم، 1404 ه . ق.

36 - کمپانی، محمدحسین؛ دیوان کمپانی، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1338ه . ش.

37 - مامقانی، شیخ عبداللّه ؛ تنقیح المقال فی احوال الرّجال، ج 2، نجف، 1350ه . ق.

38 - مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چ سوم، 1403 ه . ق.

39 - محلاّتی، ذبیح اللّه ؛ ریاحین الشریعة، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چ اول، 1368 ه . ق.

40 - مسعودی، علی بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجواهر، بیروت - لبنان، دارالاندلس. برگردان: ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، چ پنجم، 1374 ه . ش.

41 - یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، 1372.

ص: 80